Zagadnienia wstępne umowy ubezpieczenia

Opracowano: kwiecień 1999

1.Stosunki prawne i czynności prawne.

Podmioty stosunków cywilnoprawnych mogą w zasadzie dowolnie, według swego uznania , kształtować te stosunki, zarówno jeżeli chodzi o ich powstanie, zmianę lub ustanie, jak też w zakresie ustalenia ich treści. Obowiązujące prawo oddaje w tym celu do ich dyspozycji szczególne narzędzie, jakim są czynności prawne, pomiędzy nimi zaś przede wszystkim umowa. W związku z tym mówi się o zasadzie swobody czynności prawnych w tym swobody umów.

Żaden porządek prawny nie realizuje jednak pełnej swobody czynności prawnych.

Ograniczenia tej zasady zależne są przede wszystkim od ustroju społeczno-gospodarczego. Mogą obejmować mniejszy lub większy zakres wyjątków.

Przypadki tych ograniczeń można zestawić w trzech grupach.

Po pierwsze przyjmuje się powszechnie, że różne stosunki w sferze przepisów prawa rzeczowego można powoływać do życia tylko w postaci takich praw podmiotowych, jakie wyrażnie zostały przewidziane w obowiązujących przepisach prawa. Również kształtowanie treści tych stosunków jest w poważnej mierze wyjęte spod swobody woli stron. ¦ciśle określona lista rzeczowych praw podmiotowych powoduje, że ustanowienie prawa rzeczowego nakłada obowiązki na wszystkie osoby, co pozostaje w ścisłym związku również z treścią praw rzeczowych.

Po drugie, ograniczenie swobody następuje w związku z ujemną oceną przez przepisy prawa niektórych zamierzonych skutków prawnych albo też wyłączenia wolą stron niektórych uważanych przez te przepisy za niezbędne skutków prawnych. Wobec tego dochodzi do uznania z mocy prawa całej czynności prawnej lub poszczególnych jej postanowień za nieważne lub też do zastąpienia pewnych klauzul zawartych w tej czynności postanowieniami obowiązującego prawa. Tego rodzaju ograniczenia znajdują zastosowanie w zakresie stosunków zobowiązaniowych.

Po trzecie, ograniczenie swobody następuje ze względu na prowadzoną przez państwo politykę w sferze stosunków gospodarczych, np. sprzedaż nieruchomości cudzoziemcom.

Jak wyżej wspomniano umowa jest czynnością prawną.

Przez czynność prawną należy rozumieć czynność podmiotu stosunków cywilno-prawnych, mocą której podmiot ten działając w ramach przyznanej mu przez prawo autonomii doprowadza do nawiązania stosunku prawnego, jego zmiany albo ustania. Wobec tego należy czynność prawną określić dokładniej jako stan faktyczny, którego istotną częścią składową jest co najmniej jedno oświadczenie woli, wywołujące skutki prawne z tej tylko przyczyny, że były one zamierzone, jak również wyrażone w oświadczeniu woli. Nie zawsze oświadczenie woli wywołuje zamierzone skutki prawne. Skutki te następują bowiem dlatego, że norma prawna wiąże je z czynnością prawną. Wobec tego czynność prawna może niekiedy wywołać skutki nie zamierzone albo też nie wywołać żadnych skutków prawnych.

Oświadczenie woli jest zewnętrznym przejawem wewnętrznej decyzji wywołania skutków prawnych, powstającej pod wpływem tzw. pobudek, będących pewnego rodzaju wyobrażeniami skłaniającymi do powzięcia a następnie oświadczenia woli. Zatem rozróżnia się wolę wewnętrzną oraz jej przejaw czyli wolę zewnętrzną.

Przepisy kodeksu cywilnego (ustawa z dnia 23 kwietnia 1963 roku,( Dz. U. nr 16 poz.93 z pózn. zmianami) opierają się na zasadzie, według której rozstrzyga oświadczenie woli, co zapewnia bezpieczeństwo obrotu i chroni zaufanie do zewnętrznych przejawów, dostępnych dla innych osób niż składający oświadczenie woli. Wyjątki od tej zasady dotyczą prawnie skutecznych wad oświadczenia woli, przy których uznaje się przewagę interesów składającego oświadczenia woli nad interesami innych osób oraz ogólnie testamentów, przy których wola wewnętrzna zmarłego spadkodawcy ma zasadnicze znaczenie.

Na gruncie obowiązującego w naszym kraju prawa cywilnego przyjęto zasadę, że forma oświadczenia woli może być dowolna. Stanowią o tym przepisy art.60 kodeksu cywilnego, które stanowią iż z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonywającej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny.

Od tej zasady istnieją prawem stanowione wyjątki .Dla wielu rodzajów czynności prawnych ustawodawca nakazuje formy szczególne. Są nimi:

- forma pisemna,

- forma notarialna.

Forma pisemna czynności prawnej może mieć różny cel .Może być prawem nakazana :

- do celów dowodowych,

- pod rygorem nieważności,

- do wywołania określonych skutków czynności prawnej.

Czynności prawne dzielimy na różne ich rodzaje, mając na względzie albo ich treść, decydującą o różnych tzw. typach powstających stosunków prawnych.

W ten sposób wyodrębnia się np. umowę sprzedaży, umowę pożyczki, umowę ubezpieczenia, ugodę albo sporządzenie testamentu. Można mieć też na względzie ogólną postać czynności prawnej. Poniżej zostaną omówione pokrótce podstawowe rodzaje czynności prawnych.

A. Czynności prawne jednostronne i dwustronne.

Czynnościami prawnymi jednostronnymi są takie czynności prawne, które dochodzą do skutku przez oświadczenie woli tylko jednej strony, np. .oferta.

Oświadczenie woli składa tutaj tylko jedna strona, chociażby tworzyło ją więcej osób, np. wypowiedzenie umowy najmu przez kilku współwłaścicieli nieruchomości.

Dwustronne, a ściślej wielostronne czynności prawne dochodzą do skutku przez złożenie oświadczenia woli przez dwie lub więcej stron. Każda ze stron składa swe oświadczenia woli drugiej stronie lub też wszystkim innym stronom.

Zgodne zaś co do treści mającego powstać stosunku prawnego oświadczenie woli stron prowadzi do zawarcia umowy, np. umowa sprzedaży.

B. Czynności prawne jednostronnie i dwustronnie obowiązujące.

Dwustronnie obowiązującymi są czynności prawne powołujące do życia takie stosunki prawne, w których na każdej stronie ciążą pewne obowiązki i każda strona jest odpowiednio uprawniona. Jednostronnie obowiązujące czynności prawne rodzą obowiązki prawne tylko jednej ze stron, druga zaś strona jest jedynie uprawniona ,np. umowa darowizny.

C. Czynności prawne odpłatne i nieodpłatne oraz wzajemne.

Czynnościami prawnymi odpłatnymi są dwustronne i dwustronnie obowiązujące czynności prawne, w których świadczenie jednej strony ma nastąpić za odpłatą przez drugą stronę, np. wynagrodzeniem .Inne czynności prawne są nieodpłatne. Większość uregulowanych w kodeksie cywilnym czynności prawnych ma charakter zawsze odpłatny , np. sprzedaż, najem.

Szczególnym rodzajem odpłatności czynności prawnych są czynności prawne wzajemne. Wegług przepisów k. c .,"Umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej"

W nauce prawa cywilnego wyjaśnia się pojęcie "odpowiednika" w ten sposób, że istnieje tu "równowaga" lub "ekwiwalentność" świadczeń. Dodać jednak należy, że nie chodzi tu o równowartość czyli ekwiwalentność świadczeń lecz o stanowisko zajmowane przez strony. Każda bowiem ze stron zobowiązuje się do świadczenia dlatego, że jednocześnie druga strona zobowiązuje się wzajemnie do innego świadczenia uważanego za "odpowiednik". Zobowiązanie się z jednej strony stanowi zatem przyczynę zobowiązania się drugiej strony.

D. Czynności prawne zobowiązujące i rozporządzające.

Czynności prawne zobowiązujące to czynności polegające na zobowiązaniu się jednej lub obu stron do określonego świadczenia, np. umowa zlecenia, umowa najmu.

Czynności prawne rozporządzające to czynności polegające na rozporządzeniu prawem, czyli takie, których celem i skutkiem jest przeniesienie, obciążenie lub zniesienie prawa podmiotowego majątkowego. Prawem tym jest najczęściej prawo własności lub wierzytelność ,rzadziej ograniczone prawo rzeczowe, np. przelew wierzytelności.

E .Czynności prawne konsensualne i realne.

Czynnościami prawnymi konsensualnymi są takie czynności, które dochodzą do skutku przez samo złożenie oświadczenia woli. W przypadku czynności dwustronnych to złożenie oświadczenia musi być zgodne tzw. consensus. Prawie wszystkie czynności prawne są czynnościami konsensualnymi

Do dokonania czynności prawnej realnej potrzeba oprócz złożenia oświadczenia woli również wręczenia rzeczy, np. wręczenie zadatku.

2.Zawarcie umowy.

Zawarcie umowy polega na złożeniu przez dwie lub więcej stron przyszłego stosunku prawnego zgodnych co do mających powstać skutków prawnych oświadczeń woli. Treść tych oświadczeń może być różna, jak to ma miejsce prawie przy wszystkich umowach lub wyjątkowo identyczna co może mieć miejsce przy umowie spółki. Zawsze jednak treść oświadczeń woli musi wzajemnie sobie odpowiadać i być skierowana na powstanie jednolitej całości skutków prawnych. W wypadku braku zgodnego oświadczenia woli umowa nie dochodzi do skutku. Nie ma bowiem niezbędnego do zawarcia umowy porozumienia, tzw. consensusu.

Do konstytutywnych cech umowy jak zresztą każdej czynności prawnej należy wyznaczenie skutków prawnych .Pojawia się pytanie jaką treść powinna umowa zawierać czyli jaki jest zakres consensusu. Connsensus stron musi objąć pewien minimalny zakres skutków prawnych określanych jako elementy niezbędne lub konieczne umowy. Przepisy art.66 kodeksu cywilnego stanowią w tej mierze: "Kto oświadczył drugiej stronie wolę zawarcia umowy, określając w oświadczeniu jej istotne postanowienia (oferta),i oznaczył termin, w ciągu którego oczekiwać będzie odpowiedzi, ten jest ofertą związany aż do upływu oznaczonego terminu".

Dla oceny powstałego stosunku umownego nie ma żadnego znaczenia, w jaki sposób dojdzie do zgodności oświadczeń woli. Przepisy kodeksu cywilnego nie regulują wszystkich możliwych sposobów zawarcia umowy, regulują natomiast dwa typowe sposoby zawarcia umowy, a mianowicie przez przyjęcie oferty oraz przez rokowania. Nie są to jednak tryby rozłączne, albowiem w toku zawierania tej samej umowy można w poszczególnych stadiach stosować procedurę składania oferty albo rokowań.

Przez ofertę rozumie się oświadczenie woli zawierające stanowczą propozycję zawarcia jakiejkolwiek umowy i określające co najmniej konieczne elementy jej treści (cyt. wyżej art.66 k.c.).Dzięki tym cechom oferty umowa może dojść do skutku przez proste jej przyjęcie ze strony innego podmiotu. Przyjęcie oferty jest także oświadczeniem woli. Zawiera ono wyłącznie zgodę zawarcia umowy o treści określonej w ofercie.

Propozycje, które wyrażają jedynie ogólną dyspozycję podmiotu do zawarcia umowy lub które nie określają koniecznych elementów proponowanej umowy, nie są zdatne do doprowadzenia do consensusu stron przez zwykłe przyjęcie i dlatego nie są ofertami, lecz jedynie zaproszeniami do składania ofert lub do wszczęcia rokowań.

Masowy charakter świadczonych współcześnie usług i towarów ,przeznaczonych zwłaszcza dla indywidualnych konsumentów wymaga szybkich i stypizowanych sposobów zawierania umów. Treść ich jest określana przez świadczące owe masowe usługi lub towary wielkie przedsiębiorstwa, np. Telekomunikacja Polska, PKP, Poczta Polska, MPK, itp. Przedsiębiorstwa te posiadają dominującą pozycję na rynku a czasem wręcz pozycję monopolistyczną wobec swoich przyszłych kontrahentów .Rola tych ostatnich w praktyce sprowadza się do zaakceptowania treści umowy zaproponowanej przez owe przedsiębiorstwa.

Konsument działa tu pod wpływem presji ekonomicznej gdyż w inny sposób nie mógłby zaspokoić swoich potrzeb. Stosowany w tych przypadkach sposób zawierania umów nazywamy adhezyjnym (przez przystąpienia).Stąd termin określający typ umowy jako umowa adhezyjna. Nie stanowi ona z punktu widzenia prawnego odrębnej kategorii umów. Umowy adhezyjne bowiem również dochodzą do skutku przez złożenie oferty i jej przyjęcie, ale tylko w okolicznościach wyżej wskazanych. Wywołują one problemy w zakresie kontroli ich treści by dominacja partnera silniejszego nie została wykorzystana przez niego dla ustalenia klauzul umownych krzywdzących stronę słabszą. W tej materii działa Urząd Antymonopolowy.

Drugim uregulowanym w kodeksie cywilnym sposobem zawierania umów są rokowania. Przepisy art.72 kodeksu cywilnego stanowią, "Jeżeli strony prowadzą rokowania w celu zawarcia oznaczonej umowy, umowa zostaje zawarta, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem rokowań. Znaczy to, że strony w toku rokowań wymieniają informacje o okolicznościach mogących mieć wpływ na ich decyzje co do zawarcia umowy, formułują swe oceny co do gospodarczych wartości proponowanych świadczeń oraz progresywnie uzgadniają treść zawieranej umowy. W praktyce gospodarczej w drodze rokowań zawierane są zwykle umowy bardziej złożone, o nietypowej postaci lub dotyczące świadczeń o dużej wartości, np. dostaw długoterminowych, ubezpieczenia dużych obiektów, itp.

3. Rodzaje umów gospodarczych.

Jak uprzednio zostało powiedziane umowa jest czynnością prawną stanowiąc podstawowe żródło powstania stosunku cywilno-prawnego między stronami, które ją zawarły. Jest powszechnie przyjętym sposobem nawiązywania więzi gospodarczych przez podmioty prawa występujące na rynku.

W nauce prawa gospodarczego dokonuje się różnych klasyfikacji tych umów.

Z uwagi na to, że umowy gospodarcze są umowami cywilno-prawnymi stosowane są klasyfikacje przynależne nauce prawa cywilnego. Wyróżnić można umowy:

konsensualne i realne, zobowiązujące i rozporządzające, odpłatne i nieodpłatne, kauzalne i abstrakcyjne.

Jeżeli podstawą klasyfikacji jest obowiązek zawierania umów, to umowy

można podzielić na: dobrowolne i obligatoryjne.

Podstawowym, powszechnie stosowanym rodzajem umów są umowy dobrowolne.

W obrocie gospodarczym obowiązuje zasada swobody umów, która pozostaje w ścisłym związku z podstawową zasadą prawa cywilnego jaką jest zasada autonomii woli stron. Postanowienia przepisów art.353 kodeksu cywilnego stanowią: "Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego". Zasada ta przejawia się w swobodzie podejmowania decyzji co do zawarcia umowy, wyboru kontrahentów, ustalania jej treści a także dokonywania zmiany treści umowy i jej rozwiązaniaUmowy obligatoryjne to takie umowy gdzie istnieje prawny obowiązek ich zawierania, np. ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów, odpowiedzialności cywilnej rolników, itp.

Ze względu na rodzaj działalności, której dotyczą można wyróżnić:

- umowy obrotu towarowego,

- umowy inwestycyjne,

- umowy transportowe,

- umowy ubezpieczeniowe,

- umowy bankowe i inne.

Przyjmując za kryterium podziału czas trwania umowy, można wyróżnić następujące:

- umowy wieloletnie,

- umowy roczne, umowy krótkoterminowe,

- umowy o świadczenia jednorazowe.

4. Źródła prawa ubezpieczeń gospodarczych.

Problematykę prawną ubezpieczeń gospodarczych regulują w Polsce liczne i różne pod względem hierarchii akty normatywne. Przepisy prawne z tej dziedziny znajdujemy w ustawach poświęconych wyłącznie ubezpieczeniom, kodeksach, rozporządzeniach i zarządzeniach. Dodać warto, iż akty normatywne dotyczące ubezpieczeń zawierają normy prawne, które należą do różnych gałęzi prawa, a w szczególności do prawa cywilnego, handlowego i finansowego.

Omawiając żródła prawa ubezpieczeń wymienione zastaną najważniejsze akty prawne. Należą do nich:

1. Ustawa z dnia 28.07.1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. nr 59,poz.344 z póżn. zmianami, -tekst jednolity Dz. U. nr 11 z 1995 r.,poz.62).

Z póżniejszych zmian ustawy o działalności ubezpieczeniowej największe znaczenie ma nowela uchwalona przez Sejm w dniu 8 czerwca 1995 r.(Dz. U. nr 96, poz.478).

2.Przepisy tytułu XVII księgi III kodeksu cywilnego z dnia 23.04.1964 r.(Dz .U nr 16, poz.93, z póżn. zmianami) normujące umowę ubezpieczenia.

3.Przepisy tytułu VI kodeksu morskiego z dnia 1.12.1961 r.(tekst jednol. Dz. U. z 1986 r. ,nr 22, poz.112 z póżn. zmianami) poświęcone umowie ubezpieczenia morskiego.

4.Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27.06.1934 r.- Kodeks handlowy (Dz. U. nr 57,poz.502,z póżn. zmianami).

5.Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 4.02.1991 w sprawie prowadzenia rejestru towarzystw ubezpieczeń wzajemnych (Dz. U. nr 14, poz.530).

6.Zarządzenie Ministra Finansów z dnia 18.12.1990 r. w sprawie określenia przypadków dopuszczalności zawierania ubezpieczenia u ubezpieczycieli nie posiadających zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w Polsce (M. P. nr 49,poz.379).

7.Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 9.12.1992r. w sprawie w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów (Dz. U. nr 96,poz.475 z póżn. zmianami).

8.Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 30.12.1993 w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego (Dz. U. nr 134,poz.653).

9.Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 21.12.1990 r. w sprawie ogólnych warunków ubezpieczenia obowiązkowego budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych (Dz. U. nr 92,poz.546 z póżn. zmianami).

10.Zarządzenie Ministra Finansów z dnia 14.11.1995 w sprawie określenia minimalnego okresu szkolenia osób ubiegających się o uzyskanie zezwolenia Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń na wykonywanie czynności agenta ubezpieczeniowego oraz zakresu obowiązujących tematów egzaminu i trybu jego składania (M. P. nr 60, poz.674).

11. Opracowywane przez zakłady ubezpieczeń tzw. ogólne warunki ubezpieczeń, które nie będące żródłem prawa, są jednakże o dużym znaczeniu praktycznym.

Ogólne warunki ubezpieczeń pozostając w zgodności z całokształtem materiału normatywnego stanowią z reguły część składową umowy określonego ubezpieczenia.

5.Literatura

1.W.Czachórski,Prawo zobowiązań. Zarys wykładu, Warszawa ,1994

2.S.Grzybowski,Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa, 1978

3.Kodeks cywilny z komentarzem red. J. Winiarz, Warszawa ,1989

4.E.Łętowska,Podstawy prawa cywilnego,Warszawa,1994

5.T.Łukosz,Prawo dla ekonomistów,Wrocław,1996

6.Z.Radwański,Zarys części ogólnej praw cywilnego,Warszawa,1979

7.S.Włodyka,Prawo umów w obrocie gospodarczym,Kraków,1995

Opracowanie: mgr Henryk Kordzikowski,
BUTUiP "FAKTOR" - Wrocław

Czytaj dalej:

• Umowa ubezpieczenia majątkowego
• Umowa ubezpieczenia życiowego