Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych w polskim systemie prawnym

I. Krótki rys historyczny

Idea wzajemności jako mechanizm ekonomiczno-prawny mający na celu łagodzenie negatywnych następstw zdarzeń losowych sięga średniowiecza i - co ciekawe - znacznie wyprzedza powstanie komercyjnych przedsiębiorstw ubezpieczeniowych. Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (dalej w skrócie: TUW) powstawały jako wynik inicjatyw lokalnych, w ograniczonych terytorialnie lub zawodowo kręgach społecznych posiadających określony wspólny interes gospodarczy. Uczestnicy takich wspólnot uświadamiali sobie, że ich wspólny interes gospodarczy jest obarczony ryzykiem, a komercyjne towarzystwa ubezpieczeniowe bądź nie oferują ochrony odpowiedniej dla tego interesu, bądź też oferowana ochrona jest zbyt kosztowna. Dopiero z czasem z takich wspólnot powstawały przedsięwzięcia o większej bazie członkowskiej i większym zasięgu terytorialnym. Równocześnie zmieniał się zakres przedmiotowy powstających towarzystw wzajemnych.¹

Także na ziemiach polskich ubezpieczenia wzajemne mają bogatą tradycję. Późne średniowiecze przynosi do Polski kasy czeladnicze i bractwa, mające na celu wzajemną pomoc w razie choroby, niezdolności do pracy i śmierci. Poważniejszy rozwój towarzystw ubezpieczeń wzajemnych na ziemiach polskich następuje dopiero w wieku XIX w okresie rozwoju wszelkiego rodzaju kas wsparcia i zabezpieczenia. Na czoło wysuwają się tutaj kasy cechowe udzielające zapomóg na koszta pogrzebu (już w 1882 roku istniało ich kilkanaście). Tendencje do tworzenia TUW zauważa się także na terenie Litwy i Rusi oraz na terenie Królestwa Polskiego. W roku 1803 zarząd pruski wprowadził przymusowe ubezpieczenia budynków od ognia. Na podstawie edyktu królewskiego z dnia 21 kwietnia 1803 roku powstało Towarzystwo Ogniowe Miast², wkrótce zaś (w roku 1804) Towarzystwo Ogniowe Wsi³.

Odzyskanie niepodległości w 1918 roku i głębokie zmiany w stosunkach gospodarczych i społecznych na ziemiach polskich znalazły swoje odbicie w dziedzinie ubezpieczeń. Na terenach dawnych dzielnic, które przez długi okres należały do trzech różnych organizmów państwowych, zakłady ubezpieczeń należące do zaborców w zasadzie przestały istnieć. Należy podkreślić, iż w początkowym okresie po uzyskaniu niepodległości władza państwowa nie określiła jednoznacznie swego stanowiska w dziedzinie ubezpieczeń. Pierwszym krokiem w tej dziedzinie było przejęcie i spolszczenie wszystkich zakładów publicznoprawnych. Po pierwszych zmianach w zakresie działania Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych Budowli od Ognia w Królestwie Polskim, na zasadnicze rozwiązania czekano do 1921 roku, kiedy to ustawa z 21 czerwca 1921 r. o przymusie ubezpieczenia budowli od ognia i o Polskiej Dyrekcji Ubezpieczeń Wzajemnych wprowadziła znaczące rozwiązania modelowe.

PDUW była instytucją o charakterze samorządowym, opartą na zasadach wzajemności i mającą na celu dobro publiczne, nie zaś osiąganie zysków. Ważnym elementem gwarantującym samorządność PDUW było ograniczenie nadzoru Ministra Skarbu nad jej działalnością. Nadzór dotyczył w zasadzie tylko formalnej strony działalności PDUW. Nadzór merytoryczny sprowadzał się do zatwierdzenia warunków i taryf ubezpieczeniowych oraz do powołania delegata uczestniczącego w obradach Rady Nadzorczej z prawem wstrzymania wykonania uchwały sprzecznej z ustawą. Kontrola była wykonywana przez Państwowy Urząd Kontroli Ubezpieczeń (PUKU). W przypadku uznania działalności Rady Nadzorczej za sprzeczną z ustawą lub dobrem instytucji Rada Ministrów mogła na wniosek Ministra Skarbu postanowić o jej rozwiązaniu.

Jako podstawową zasadę w działalności tej instytucji przyjęto zasadę wzajemności. Była ona oparta na kryterium samodzielności finansowej poszczególnych działów ubezpieczeń. Można dodać, iż Skarb Państwa nie ponosił odpowiedzialności za wyniki PDUW. Ustawa z 1921 roku z założenia nie przewidywała osiągania zysków z ubezpieczeń, a jako cel stawiała wyłącznie dobro publiczne. Nadwyżki bilansowe były przeznaczane na rezerwy i kapitały zapasowe, pokrycie nadzwyczajnych strat oraz na cele publiczne związane przede wszystkim a działalnością prewencyjną. W ustawie określono zasady współdziałania i obowiązki organów administracji terenowej w zakresie ubezpieczeń z jednostkami terenowymi PDUW. Reorganizacja PDUW nastąpiła na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z 27 maja 1927 roku o przymusie ubezpieczania od ognia i Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń Wzajemnych (PZUW). Organami powołanego PZUW były: Zarząd Centralny w Warszawie oraz inspektoraty wojewódzkie i powiatowe.

Kompetencje Rady ograniczały się do roli uchwałodawczej w sprawach ogólnych, natomiast całą administrację z funkcją przewodniczenia Radzie powierzono naczelnemu Dyrektorowi, który - powoływany i zwalniany przez Ministra Skarbu - stał się niejako organem Ministra.

Mniejsze zmiany zachodziły w towarzystwach opartych na zasadzie wzajemności działających na terenie byłego zaboru pruskiego. Działały tam między innymi Krajowe Ubezpieczenia Ogniowe w Poznaniu, Pomorskie Stowarzyszenie Ubezpieczeń od Ognia w Toruniu, czy Krajowe Ubezpieczenie na Życie w Poznaniu. W roku 1932 na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP doszło do połączenia Krajowego Ubezpieczenia od Ognia w Poznaniu ze Stowarzyszeniem Ubezpieczeń od Ognia w Toruniu. W ten sposób doszło do powstania Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych w Poznaniu, którego ustrój był oparty na zasadach wzajemności.⁴

Po wojnie PZUW funkcjonował do 1952 roku. Na podstawie ustawy z dnia 28 marca 1952 roku o ubezpieczeniach państwowych PZUW będący instytucją publicznoprawną został przekształcony w Państwowy Zakład Ubezpieczeń (PZU) stanowiący instytucję państwową posiadającą osobowość prawną i działającą według rozrachunku gospodarczego.

W ten sposób ubezpieczenia wzajemne na wiele lat znikły z polskiego rynku. Wobec monopolu PZU trudno w ogóle było mówić o rynku ubezpieczeń. Dopiero w ustawodawstwie ubezpieczeniowym pod rządem ustawy z dnia 28 lipca 1990 roku TUW znalazły należne miejsce. TUW stał się ponownie naturalną alternatywą dla komercyjnej działalności ubezpieczeniowej prowadzonej w formie spółki akcyjnej. Ustawa z 1990 roku reaktywowała działalność towarzystw ubezpieczeń wzajemnych uznając, że forma ta także współcześnie jest przydatna zwłaszcza w ubezpieczeniach grup zawodowych, stowarzyszeń i innych wspólnot o lokalnym zasięgu. Mając na uwadze specyfikę TUW ustawa przewidziała dla nich szereg odmiennych regulacji prawnych.⁵

W założeniach ustawy u podstaw TUW leży względna taniość ochrony ubezpieczeniowej opartej na wzajemności w porównaniu do ochrony oferowanej przez komercyjne zakłady ubezpieczeń. TUW nie jest nastawiony na zysk, a swoim członkom oferuje tanią ochronę ubezpieczeniową w zamian za składki pokrywające jedynie wypłacone świadczenia oraz koszty działalności.

II. Zasady podejmowania działalności ubezpieczeniowej

Zgodnie z przyjętą zasadą koncesjonowania ustawa z 1990 roku określa szczegółowe warunki podejmowania działalności ubezpieczeniowej przez TUW. Organem koncesyjnym jest Minister Finansów. Zgodnie z wymogami ustawy wniosek o zezwolenie Ministra Finansów na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej powinien zawierać szereg danych i informacji, w tym:

• nazwę, siedzibę, obszar oraz rzeczowy zakres działania TUW,
• określenie założycieli i wysokości kapitału zakładowego,
• określenie wysokości funduszu organizacyjnego przeznaczonego na tworzenie administracji zakładu i sieci jego przedstawicielstw,
• imiona i nazwiska osób przewidzianych do objęcia funkcji członków zarządu i rady nadzorczej.

Do wniosku winny być dołączone między innymi: plan działalności, dowód posiadania środków własnych w wysokości równej kapitałowi zakładowemu i funduszowi organizacyjnemu, statut oraz ogólne warunki ubezpieczeń. Plan działalności TUW winien dokumentować warunki, które zapewnią trwałą zdolność towarzystwa do wypełniania zobowiązań, w szczególności zawierać rachunek symulacyjny pierwszych trzech lat działalności TUW oraz program reasekuracji. Zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy zezwolenie wygasa, jeżeli TUW nie podejmie działalności w ciągu roku od uzyskania zezwolenia. Zezwolenia Ministra Finansów wymagają także zmiany obszaru lub zakresu działania TUW. Wniosek dotyczący powyższych zmian jest analogiczny do wniosku o zezwolenie na działalność ubezpieczeniową.

Według ustawy zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej nie może być wydane, jeżeli zachodzi jedna z następujących okoliczności:

1. wniosek lub dołączone dokumenty nie spełniają wymogów ustawowych,
2. w skład zarządu nie wchodzą co najmniej dwie osoby posiadające wykształcenie i doświadczenie zawodowe niezbędne do zarządzania TUW,
3. założyciele lub członkowie zarządu byli karani za przestępstwo umyślne przeciwko mieniu, dokumentom lub za przestępstwo karno-skarbowe,
4. założyciele nie dają rękojmi prowadzenia spraw zakładu ubezpieczeń w sposób należycie chroniący interes ubezpieczonych,
5. założyciele nie udowodnią posiadania wolnych środków własnych w wysokości odpowiadającej kapitałowi zakładowemu i funduszowi organizacyjnemu,
6. plan działalności nie zapewnia trwałej zdolności TUW do wypełniania zobowiązań,
7. zagrożony jest ważny interes państwa⁶.

TUW uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisu do rejestru towarzystw ubezpieczeń wzajemnych prowadzonego przez Sąd Rejonowy dla M. St. Warszawy. Zasady prowadzenia tego rejestru określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 4 lutego 1991 roku. Według rozporządzenia dla każdego TUW prowadzi się oddzielne akta rejestrowe obejmujące akta postępowania o zarejestrowanie oraz dołączane sukcesywnie akta postępowań w sprawach o dokonanie dalszych wpisów w rejestrze, a także wszelkie dokumenty stanowiące podstawę dokonania wpisów.

Do wniosku o wpis dołącza się statut towarzystwa i zezwolenie Ministra Finansów na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej. Dodatkowo wymagane są: akt o zawiązaniu towarzystwa i objęciu udziałów, oświadczenie wszystkich członków zarządu, że wpłaty na poczet udziałów zostały dokonane i że przejście wkładów niepieniężnych na towarzystwo z chwilą jego zarejestrowania jest zapewnione. Wymagane jest także złożenie stwierdzenia ustanowienia władz towarzystwa wraz z wyszczególnieniem ich składu osobowego. Jeżeli wniosek o wpis do rejestru ma braki lub wady, które dadzą się usunąć, sąd zażąda ich usunięcia wyznaczając w tym celu stosowny termin. Brak usunięcia powyższych wad może skutkować odmową wpisu. Postanowienia zarządzające wpis do rejestru stają się skuteczne z chwilą ich wydania. Są one uzasadniane tylko na wniosek. Przepisy dotyczące wpisu stosuje się odpowiednio do wykreślenia wpisu. Sąd z urzędu zarządza wykreślenie wpisu w rejestrze w razie uchylenia orzeczenia zarządzającego dokonanie wpisu, a także wówczas, gdy okaże się, że w rejestrze figuruje wpis niezgodny z obowiązującymi przepisami lub aktualnym stanem rzeczy. Obowiązuje tu zasada dostępności rejestru.

Powyższa regulacja ma jednak istotne mankamenty. Przepisy ustawy uregulowały tworzenie TUW w taki sposób, że praktycznie nie jest możliwe powstanie TUW w wyniku oddolnej inicjatywy uczestników określonej wspólnoty, a więc bez udziału zewnętrznego podmiotu wyposażającego towarzystwo w początkowy kapitał zakładowy.

Procedura zakładania TUW została skonstruowana w sposób zakładający następujące po sobie czynności:

1. sporządzenie założycielskiego aktu notarialnego zawierającego statut przyszłego towarzystwa,
2. dopełnienie innych formalności założycielskich,
3. zebranie kapitału zakładowego w wysokości minimum wymaganego kapitału gwarancyjnego, a także funduszu organizacyjnego,
4. uzyskanie zezwolenia Ministra Finansów na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej,
5. sądowa rejestracja towarzystwa (uzyskanie osobowości prawnej).

Ustawodawca z jednej strony ogólnikowo potraktował notarialny etap tworzenia TUW nie dopuszczając do stosowania przepisów kodeksu handlowego, a z drugiej strony etap koncesyjno-rejestrowy TUW uregulował na identycznych zasadach, jak w przypadku komercyjnych zakładów ubezpieczeń, ignorując specyfikę TUW jako niekomercyjnych osób prawnych opartych na członkostwie wielu podmiotów. Wydaje się, że należałoby rozdzielić i odrębnie potraktować etap powstania TUW jako osoby prawnej oraz etap przyznania uprawnień do prowadzenia działalności ubezpieczeniowej. Innymi słowy, należałoby uwzględnić cały proces powstawania towarzystwa czyli jego osobowe i kapitałowe "dorastanie" do uzyskania zezwolenia na działalność ubezpieczeniową, którego wydanie powinno być uzależnione od wykazania się przez TUW między innymi odpowiednio wysokim kapitałem zakładowym.⁷

Zgodnie z obowiązującą ustawą - po zatwierdzeniu statutu następuje zgłoszenie wniosku o wpis towarzystwa do rejestru sądowego. Z tą chwilą TUW uzyskuje osobowość prawną i dopiero od tej daty biegnie 30-dniowy termin na zebranie całego określonego w statucie kapitału zakładowego, który musi być w całości pokryty wkładami pieniężnymi. Następnym krokiem w celu uruchomienia działalności TUW jest wystąpienie do Ministra Finansów o zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej. Zezwolenie jest wydawane po uzyskaniu przez Ministra opinii organu nadzoru.

W doktrynie spotyka się opinie, iż w procesie zakładania towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych najpierw powinno ono uzyskać zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej, a dopiero potem powinna się dokonać jego rejestracja sądowa. Przeciwnicy powyższego sposobu rozumienia ustawy podnoszą, iż z brzmienia art. 30, ust. 3, pkt. 2 ustawy wynika, że skoro do wniosku o wydanie zezwolenia dołącza się dowód posiadania środków własnych w wysokości równej kapitałowi zakładowemu i funduszowi organizacyjnemu, to ustawodawca zakłada powołanie TUW dopiero po uzyskaniu zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej. Gdyby rejestracja miała poprzedzać uzyskanie zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej, oznaczałoby to, że dany podmiot zaistniałby w obrocie przed uzyskaniem niezbędnych zezwoleń, z zatem inni uczestnicy rynku zostaliby wprowadzeni w błąd. Ponadto należy mieć na uwadze, że w określonych sytuacjach Minister Finansów może odmówić wydania zezwolenia na prowadzenie przez TUW działalności, a więc czy w takiej sytuacji należałoby wykreślić dany podmiot z urzędu, czy też czekać na ewentualne orzeczenie Naczelnego Sądu Administracyjnego⁸. Jak widać, kolejność czynności w procesie powoływania TUW nie wydaje się określona jednoznacznie.

Szereg istotnych zmian wprowadziła nowelizacja ustawy z 1995 roku. Między innymi dodano art. 23a nakazujący odpowiednie stosowanie następujących przepisów kodeksu handlowego:

1. art. 308 (wymóg sporządzenia statutu w formie aktu notarialnego),
2. art. 482 - 484 (działania na szkodę spółki, nie zgłoszenie upadłości oraz podawanie nieprawdziwych danych).

Przywołane przepisy kodeksu handlowego regulują odpowiedzialność karną założycieli towarzystwa. Pominięta została ich odpowiedzialność cywilna względem osób trzecich i samego towarzystwa. W związku z tym należy przyjąć, że z uwagi na obowiązki założycieli starannego prowadzenia procesu założycielskiego, za skutki swych zaniedbań mogą być oni odpowiedzialni cywilnie wobec samego TUW oraz osób wnoszących kapitał na zasadach ogólnych. Zależnie od okoliczności może tu wchodzić w grę odpowiedzialność deliktowa lub kontraktowa (culpa in contrahendo).

Dyskusyjne wydaje się przywołanie art. 484 ze względu na treść art. 90i ustawy ubezpieczeniowej, który przewiduje karę pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności lub grzywny dla członka władz zakładu ubezpieczeń podającego organowi nadzoru niezgodne z faktycznym stanem rzeczy lub w inny sposób wprowadzającego ten organ w błąd. Art. 484 § 1 k.h. statuuje przestępstwo umyślne (podawanie nieprawdziwych danych władzom spółki, władzom państwowym lub osobie powołanej do rewizji), zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 2 lub grzywny albo obu tymi karami łącznie. W razie nieumyślności sprawca podlega karze pozbawienia wolności do roku lub grzywny. Porównując oba przepisy należy dojść do wniosku, iż ich dyspozycje pokrywają się, natomiast sankcje są różne.

Ustawodawca zdecydował się na podmiotowe wyodrębnienie kategorii "założycieli towarzystwa" - czyli osób fizycznych lub prawnych stających do notarialnego aktu założycielskiego i podpisujących statut. Rola założycieli TUW musi być rozumiana analogicznie do roli założycieli spółki akcyjnej.

Nie muszą to być podmioty, które wyposażają TUW w kapitał zakładowy, nie muszą też stać się w przyszłości członkami towarzystwa. Takie wnioski potwierdzają art. 16 ust. 2 i art. 17 ust. 5 ustawy. Pierwszy z nich zezwala na statutowe oderwanie nabycia członkostwa od zawarcia umowy ubezpieczenia, drugi - pozwala przyznać osobom, które wniosły wkład do kapitału zakładowego prawo brania udziału we władzach TUW do czasu wycofania kapitału.

Tak więc w obecnym stanie prawnym można rozróżniać następujące kategorie podmiotów:

• założycieli ustalających treść statutu TUW,
• osób wnoszących kapitał zakładowy,
• członków towarzystwa.

Między tymi kategoriami zachodzi stosunek dowolnego krzyżowania się. Wydaje się, że takie stanowisko ustawy pozostawia dużą swobodę dla unormowań statutowych. Można mieć wątpliwości, czy takie były intencje ustawodawcy. Pogłębia je fakt, że do notarialnego etapu tworzenia TUW należy odpowiednio stosować jedynie wspomniany już art. 308 k.h. Tymczasem z faktu występowania wymienionych wyżej kategorii podmiotów wynika celowość rozróżnienia aktu notarialnego zawierającego statut od aktu zawierającego zgodę na zawiązanie towarzystwa i brzmienie statutu oraz na pokrycie kapitału zakładowego przez założycieli lub osoby trzecie. Innymi słowy, celowe byłoby dopuszczenie przez ustawodawcę odpowiedniego stosowania do TUW także art. 314 § 1 i 2 k. h. Takie rozwiązanie uprościłoby proces tworzenia TUW, umożliwiając przechodzenie etapu notarialnego w kilku podetapach.

W związku z powyższym, niezrozumiałe mogą być regulacje zawarte w art. 30 i 33 ustawy. Przyjąwszy, że występującym o zezwolenie jest samo towarzystwo jako osoba prawna, nie wiadomo o czyje środki własne i o jakie dowody chodzi w tych przepisach - środki towarzystwa, założycieli czy osób wpłacających kapitał.

III. Statut Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych

Przed zarejestrowaniem statutu TUW przez sąd rejestrowy statut podlega zatwierdzeniu przez Ministra Finansów. Jest to rozwiązanie analogiczne, jak w przypadku statutu spółki akcyjnej. Wobec tego, że do TUW stosuje się odpowiednio art. 308 i 482 - 484 kodeksu handlowego, statut TUW powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności.

Osoby podpisujące statut są założycielami towarzystwa. Założycieli powinno być co najmniej trzech, za wyjątkiem sytuacji kiedy założycielem towarzystwa jest Państwo lub jednostki samorządu terytorialnego. Przepisy dotyczące odpowiedzialności założycieli towarzystwa, członków zarządu, likwidatorów oraz osób działających w imieniu towarzystwa zawarte są w stosowanych odpowiednio przepisach art. 482 - 484 Kodeksu Handlowego.

Zgodnie z art.14 ustawy statut powinien określać nazwę i siedzibę towarzystwa, przy czym nazwa musi zawierać wyrazy "towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych". Statut określa też w szczególności organizację władz zarządzających i nadzorczych towarzystwa, jego zasięg terytorialny i przedmiotowy (z określeniem grup ubezpieczeń oraz działalności reasekuracyjnej), wysokość kapitału zakładowego oraz zasady wykorzystania nadwyżki bilansowej i sposoby pokrycia strat.

Członkowie zarządu TUW powinni posiadać odpowiednie wykształcenie i doświadczenie zawodowe niezbędne do prowadzenia zakładu ubezpieczeń. W skład zarządu powinny wchodzić co najmniej dwie osoby spełniające te wymogi. Wymogi te powinny być określone w statucie. W przeciwnym razie Minister Finansów może go nie zatwierdzić jako niezgodnego z przepisami ustawy.

IV. Związki wzajemności członkowskiej

Jedną z charakterystycznych form organizacji członków TUW są uregulowane w art. 15 ustawy związki wzajemności członkowskiej. Zawiązana w ramach TUW grupa ubezpieczających połączona jest wspólnotą interesów jej członków. Członkowie związku wzajemności mają prawo brać udział we władzach towarzystwa za pośrednictwem swego przedstawiciela. Zasady tworzenia związków wzajemności członkowskiej określa statut. Mogą być one także prowadzone na podstawie ogólnych warunków ubezpieczenia.

W stosunku do regulacji ustawowej można podnieść, iż poza art. 15 ustawy przewidującym istnienie związków wzajemności członkowskiej nie ma regulacji prawnych dotyczących ich tworzenia, działania i rozliczania. Kwestie te są pozostawione do regulacji statutowej. Trudno też znaleźć uzasadnienie dla zapisu ustawy o możliwości prowadzenia tych związków na zasadzie ogólnych warunków ubezpieczenia.

V. Członkostwo w Towarzystwie Ubezpieczeń Wzajemnych

Zgodnie z art. 16 ustawy w statucie towarzystwa należy określić zasady uzyskiwania i utraty członkostwa oraz jego kategorie. Jeżeli statut nie stanowi inaczej, uzyskanie członkostwa musi być związane z zawarciem umowy ubezpieczenia, a jego utrata - z wygaśnięciem tej umowy.

Członkostwo ubezpieczonego w TUW wynika z istoty działania towarzystwa, dlatego uzyskanie członkostwa wiąże się z reguły z zawarciem umowy ubezpieczenia. W przypadku podmiotu ubezpieczającego się w TUW dokument potwierdzający zawarcie umowy ubezpieczenia może stanowić jednocześnie deklarację jego przystąpienia na członka towarzystwa. Deklaracja taka może być też osobnym dokumentem.

W przypadku wypłaty przez towarzystwo na rzecz ubezpieczonego członka świadczenia w razie zajścia wypadku określonego w umowie ubezpieczenia - w zależności od postanowień statutu oraz umowy - ubezpieczony traci członkostwo w TUW z chwilą wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia albo nadal pozostaje członkiem towarzystwa.

O ile statut to przewiduje, umowy ubezpieczenia z towarzystwem mogą zawierać również osoby nie będące członkami TUW. Ustawa nakłada jednak na TUW obowiązek ustalenia dla tych osób stałych składek. Osoby te nie uczestniczą więc ani w dopłatach członków na rzecz towarzystwa, ani w jego stratach⁹. Ustalono limit procentowy pobranej od nich składki w stosunku do całości pobranych składek.

Jednym z istotnych mankamentów regulacji prawnej poruszanych tu kwestii jest brak ustawowej definicji zasady wzajemności. Art. 12 ustawy tylko ogólnie deklaruje, że TUW ubezpiecza swych członków na zasadzie wzajemności, ale nie wyjaśnia jej istoty. Pewne wskazówki dotyczące tego zagadnienia daje art.16 § 3 ustawy, zezwalający na ubezpieczanie osób nie będących członkami TUW.¹⁰

Wydaje się, że można przyjąć, iż cechą zasady wzajemności jest jej obowiązywanie w umowach ubezpieczenia zawieranych jedynie przez członków TUW oraz jej powiązanie z charakterem składki ubezpieczeniowej, opłacanej przez członka TUW. Z ustawy w zasadzie nie wynika nic więcej.

VI. Gospodarka Fianansowa Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych

Ustawa reguluje także wymogi dotyczące kapitału zakładowego towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Art. 17 i 17a ustawy określają zasady i wymogi dotyczące kapitału zakładowego. Przede wszystkim, kapitał zakładowy nie może być niższy niż najwyższa minimalna wysokość kapitału gwarancyjnego wymaganego dla grup ubezpieczeń, w których towarzystwo prowadzi działalność.¹¹ Kapitał zakładowy musi być opłacony w całości gotówką w terminie 30 dni od dnia zarejestrowania towarzystwa. W przypadku podzielenia kapitału zakładowego na udziały, udziałowcom wydaje się imienne kwity udziałowe. Ustawa obliguje TUW do określenia w statucie systemu świadczeń członków TUW, do których są oni zobowiązani z tytułu członkostwa oraz zasad zmniejszania świadczeń towarzystwa na rzecz członków. Niezależnie od przysługujących im należności finansowych ze strony towarzystwa, członkowie TUW nie mogą być zwolnieni z obowiązku opłacania składek z tytułu zawarcia umowy ubezpieczenia. Nie odpowiadają też za zobowiązania finansowe towarzystwa.

Wprowadzenie do ustawy wymogów dotyczących sposobu opłacania kapitału zakładowego wynika z wzajemnego charakteru towarzystwa, gdzie gospodarcze zadania kapitału gwarancyjnego spełnia przede wszystkim wzajemna odpowiedzialność członków w postaci obowiązku uiszczenia dopłat lub uprawnień towarzystwa do obniżania świadczeń. W związku z tym, w miarę tworzenia się kapitału zapasowego kapitał zakładowy ulega umorzeniu i podlega zwrotowi osobom, które go udzieliły.¹² Według art. 17 ustawy statut powinien przewidywać tworzenie kapitału zapasowego zgodnie z zasadami określonymi w art. 427 § 1 k. h.

Przez kapitał zapasowy rozumie się kapitał nominalny, a nie tylko kwotę wpłaconą na udziały. Tworzenie tego kapitału jest obowiązkowe i statut nie może go pomijać, może natomiast określać, iż obok kapitału zapasowego tworzone są inne jeszcze kapitały rezerwowe. Głównym celem tworzenia kapitału zapasowego jest zgromadzenie środków na pokrycie ewentualnych strat bilansowych i ochrona kapitału zakładowego przed szczupleniem.

Jednym z ważnych elementów w systemie finansowym TUW jest kapitał gwarancyjny. Obrazuje on sumę posiadanych środków własnych TUW, w celu zabezpieczenia bieżących oraz przyszłych zobowiązań i jest wartością ściśle związaną z wielkością zebranych składek lub wypłaconych odszkodowań i świadczeń w danym okresie obrachunkowym. Ustawodawca określił wysokość kapitału gwarancyjnego na poziomie trzeciej części marginesu wypłacalności, jednakże nie mniej niż wynosi minimalna wysokość kapitału gwarancyjnego dla poszczególnych rodzajów ryzyk. Przez margines wypłacalności rozumie się wymaganą minimalną wysokość środków własnych TUW mającą zagwarantować jego wypłacalność.

Do środków własnych stanowiących pokrycie marginesu wypłacalności TUW zalicza się ujęte w bilansie aktywa pomniejszone o środki przeznaczone na pokrycie bieżących i przyszłych zobowiązań oraz wszelkie aktywa stanowiące wartości niematerialne i prawne.¹³ Są one istotnym składnikiem majątku TUW. Ustawa o rachunkowości w art. 3 ust.1 pkt. 13 określa co należy rozumieć przez wartości niematerialne. W istocie obejmują one dwie grupy tytułów: 1) nabyte prawa, 2) długotrwałe rozliczenia międzyokresowe szczególnego rodzaju kosztów, stanowiące wartości niematerialne.

W celu ochrony TUW przed stratą finansową lub problemami związanymi z płynnością finansową może być tworzony kapitał rezerwowy przewidziany w art. 427 ust. 4 k. h., pod warunkiem że taką możliwość przewiduje statut. Kapitał rezerwowy różni się tym od kapitału zapasowego, że jest tworzony tylko wtedy, gdy przewiduje to statut TUW.

W sytuacji, gdy środki własne TUW są niższe od wymaganego marginesu wypłacalności, TUW musi przedłożyć, na żądanie organu nadzoru plan przywrócenia prawidłowych stosunków finansowych. W przypadku, gdy środki własne TUW są znacznie niższe i nie osiągają poziomu wymaganego kapitału gwarancyjnego, TUW jest obowiązany poinformować o tym fakcie organ nadzoru i przedstawić krótkoterminowy plan wypłacalności mający na celu poprawę gospodarki finansowej. Na towarzystwie spoczywa obowiązek przedstawiania organowi nadzoru kwartalnych i rocznych sprawozdań finansowych obejmujących bilans, rachunek zysków i strat, techniczny rachunek ubezpieczeń, sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych oraz informacje dodatkowe.¹⁴

Towarzystwo, którego sytuacja finansowa zagraża interesom ubezpieczonych, obowiązany jest niezwłocznie poinformować o tym fakcie organ nadzoru. Organ nadzoru może zażądać od TUW przedłożenia planu finansowego, poprzez zrealizowanie którego finanse TUW zostaną uzdrowione. Gdy środki własne TUW nie odpowiadają wymaganemu kapitałowi gwarancyjnemu, obowiązany jest on przedłożyć organowi nadzoru krótkoterminowy plan podwyższenia środków własnych, który pozwoli odzyskać wypłacalność. W sytuacji, gdy krótkoterminowy plan wypłacalności nie zostanie zaakceptowany przez organ nadzoru albo gdy TUW nie przedstawi takiego planu w wyznaczonym terminie, organ nadzoru może ustanowić zarząd komisaryczny na okres od 6 miesięcy do jednego roku. Opracowuje on krótkoterminowy plan wypłacalności i wprowadza go w życie, informując o jego realizacji nie rzadziej niż co 3 miesiące. Decyzja w sprawie ustanowienia zarządu komisarycznego pod względem legalności podlega zaskarżeniu do NSA.

Art. 48a ust.1 ustawy ustanawia szczególną normę "ostrożnościową", mającą na celu ograniczenie przyjmowania przez zakład ubezpieczeń zbyt dużych ryzyk, które mogły by zachwiać gospodarką finansową zakładu. Przepis ten stanowi, że suma ubezpieczenia od pojedynczego ryzyka na udziale własnym nie może przekroczyć 25% łącznej wysokości rezerw techniczno-ubezpieczeniowych i kapitału własnego. Limit ten w wielu przypadkach zmusza zakłady ubezpieczeń, w tym TUW, do rezygnacji z ubezpieczenia większych pomiotów gospodarczych, do rozbijania pakietów ubezpieczeń na poszczególne ich rodzaje bądź do znaczącego rozszerzenia reasekuracji biernej, dzielenia dużych ryzyk jednostkowych lub do tworzenia pool'i ubezpieczeniowych. Zapis taki stawia w uprzywilejowanej roli większe zakłady ubezpieczeń, które z racji posiadanych zasobów bez specjalnych zabiegów marketingowych mogą przejąć część portfela ubezpieczeniowego mniejszych zakładów, w tym TUW, a więc w praktyce ogranicza możliwości konkurencji na rynku ubezpieczeniowym.¹⁵ Wszystkie te racje nie podważają jednak podstawowej przesłanki wprowadzenia omawianego przepisu - czyli ochrony interesów ubezpieczonych. Jednocześnie taka regulacja może skłonić TUW, do podjęcia działań konsolidacyjnych lub podniesienia kapitałów, a nawet przekształcania się w spółki akcyjne.¹⁶

Ustawa zobowiązuje TUW do tworzenia rezerw techniczno ubezpieczeniowych, charakterystycznych dla działalności ubezpieczeniowej. Przez zasilanie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych składką już w momencie zawierania umowy ubezpieczenia zabezpiecza się bieżące i przyszłe zobowiązania z tytułu zawartych umów. Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe na udziale własnym czyli po odliczeniu udziału reasekuratorów stanowią fundusz ubezpieczeniowy.

Istotne znaczenie dla działalności TUW mają lokaty ich kapitałów, gdyż z jednej strony zabezpieczają wypłacalność towarzystwa, a z drugiej strony mogą stanowić źródło zysku. Ustawa określa szczegółowe zasady lokat środków finansowych. W przypadku TUW dotyczy to wypracowanej nadwyżki bilansowej.

Główną zasadą gospodarki lokacyjnej jest zachowanie kompromisu pomiędzy bezpieczeństwem, rentownością oraz płynnością środków własnych. Skuteczność tej zasady została wzmocniona przez wprowadzenie ograniczeń podmiotowych, przedmiotowych i ilościowych. Tak np. dopuszczalne są lokaty zagraniczne w krajach należących do OECD oraz w państwach, z którymi Polska zawarła umowy o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji.

VII. Struktura władz Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych

Art. 20 i nast. ustawy określają strukturę organizacyjną TUW. Jako tzw. władze towarzystwa ustawa wymienia Walne Zgromadzenie Członków, Zarząd oraz organ nadzorczy, którym z reguły jest Rada Nadzorcza. Są to regulacje bardzo ogólne, pozostawiające duże możliwości regulacji statutowych.

A. Walne zgromadzenie członków

Odnośnie Walnego Zgromadzenia ustawa (art. 21-23a) odsyła do przepisów kodeksu handlowego nakazując odpowiednie stosowanie przepisów art. 390, 392 - 396, 401 - 403, 405 - 407 oraz 411 - 417 k. H.

Termin zwołania zwyczajnego walnego zgromadzenia członków towarzystwa oraz zakres spraw, które powinny być na nim poruszone, wynika z art.390 k. h. jakkolwiek statut TUW może ustalić, że zwyczajne walne zgromadzenie ma się odbyć w ciągu sześciu miesięcy po upływie roku obrotowego. Termin ten nie może być przedłużony, natomiast może być krótszy, zatem postanowienia statutu ustalające termin dłuższy niż ustawowy są bezskuteczne.

Przedmiotem walnego zgromadzenia są takie sprawy, jak:

• rozpatrzenie i zatwierdzenie sprawozdania, bilansu oraz rachunku zysków i strat za rok poprzedni,
• powzięcie uchwały o podziale nadwyżki bilansowej lub o pokryciu strat,
• udzielenie władzom TUW pokwitowania z wykonania ich obowiązków,
• inne sprawy.

Należy zauważyć, iż do walnego zgromadzenia członków stosuje się powołane wyżej przepisy kodeksu handlowego, z zastrzeżeniem art. 24 ustawy o działalności ubezpieczeniowej stanowiącego o zmianie statutu towarzystwa. Zgodnie z jego treścią wszelkie zmiany statutu wymagają uchwały walnego zgromadzenia członków powziętej większością przynajmniej 3/4 oddanych głosów. Zgodnie z art.392 k.h. walne zgromadzenia odbywają się w siedzibie TUW, jeżeli statut nie stanowi o innym miejscu, ale wyłącznie w granicach RP.¹⁷

Walne zgromadzenie zwołuje zarząd. Rada nadzorcza, jak również komisja rewizyjna mają prawo zwoływać zwyczajne walne zgromadzenie, jeżeli nie zostało ono zwołane w czasie określonym w ustawie lub statucie. Statut może przyznać powyższe uprawnienia również innym osobom.

W ustawie o działalności ubezpieczeniowej brak jest odwołania się do art. 391 k. h. regulującego zasady zwoływania nadzwyczajnego walnego zgromadzenia członków. Rodzi to pytania o możliwość zwołania takiego zgromadzenia. Wydaje się, że regulację tej kwestii należałoby zawrzeć w statucie TUW biorąc pod uwagę ochronę interesów ubezpieczonych oraz realia polskiego rynku ubezpieczeń gdzie niekiedy może być konieczne zwoływanie nadzwyczajnego walnego zgromadzenia członków.

Z art. 21 ustawy wynika, że do walnego zgromadzenia członków TUW stosuje się odpowiednio art. 390 i 392-396 Kodeksu handlowego, które odnoszą się do walnego zgromadzenia akcjonariuszy w spółce akcyjnej. Przypomnijmy, że art. 390 określa zasady dotyczące zwyczajnego walnego zgromadzenia, a art.392-396 - miejsce i sposób zwołania zgromadzenia oraz upoważnienie do sądowego zwołania zgromadzenia i ogłoszenia tyczące się jego zwołania. Dziwi fakt, że ustawodawca odwołuje się w całości do art. 395, który w §1 określa podmioty uprawnione do zwołania nadzwyczajnego walnego zgromadzenia. Nie wiadomo, czy brak powołania się na art. 391 oznacza w praktyce niemożność zwołania walnego zgromadzenia, czy też konieczność umieszczenia odpowiedniego zapisu w statucie TUW.

Jeżeli przepisy kodeksu handlowego lub statut nie stanowią inaczej, walne zgromadzenie jest ważne bez względu na ilość reprezentowanych na nim udziałów. Walne zgromadzenie otwiera przewodniczący rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej albo ich zastępcy, po czym następuje wybór przewodniczącego walnego zgromadzenia. Można dodać, że przewodniczący zgromadzenia nie ma prawa usuwać spraw z porządku obrad ani zmieniać ich porządku.

Członkowie towarzystwa mogą uczestniczyć w walnym zgromadzeniu i wykonywać prawo głosu osobiście lub przez przedstawicieli, chociaż istnieją tu pewne ograniczenia. Uchwały zapadają większością głosów oddanych, jeżeli Kodeks handlowy i statut nie stanowi inaczej. Głosowanie jest jawne. Tajne głosowanie zarządza się przy wyborach oraz przy usunięciu członków władz towarzystwa lub likwidatorów. W ten sam sposób odbywa się głosowanie nad pociągnięciem tych osób do odpowiedzialności. Ponadto ten tryb powzięcia uchwały może zostać zarządzony na wniosek chociażby jednego z obecnych. Uchwały są protokołowane przez notariusza pod rygorem nieważności. Potwierdzeniem obecności notariusza na walnym zgromadzeniu członków jest fakt sporządzenia protokołu ze zgromadzenia w formie aktu notarialnego. Protokół winien zawierać potwierdzenie prawidłowości zwołania zgromadzenia i jego zdolności do podjęcia uchwał oraz powzięte uchwały i ilość oddanych głosów, a także zgłoszone sprzeciwy.

Uchwały podjęte na zgromadzeniu, z którego nie sporządzono protokołu nie stanowią podstawy prawnej dla wywodzenia z nich praw ani nakładania obowiązków. Uchwała walnego zgromadzenia podjęta wbrew przepisom prawa lub postanowieniom statutu może byś zaskarżona w drodze powództwa przeciwko TUW o unieważnienie uchwały.

B. Zarząd

Zarząd składa się z jednego lub więcej członków. W jego skład mogą być powołane osoby spośród członków TUW lub spoza ich grona. Jeżeli statut nie stanowi inaczej, wyboru zarządu dokonuje walne zgromadzenie. Mandaty członków zarządu wygasają z dniem odbycia walnego zgromadzenia zatwierdzającego sprawozdanie, bilans oraz rachunek zysków i strat za ostatni rok ich urzędowania. W przypadku TUW może to stanowić pewien problem, jako że ustawa nie określa czasokresu kadencji pierwszego, ani kolejnych zarządów, a zatem czas kadencji zarządu ustala zwykle statut. Kolejny artykuł ustawy nakazuje odpowiednie stosowanie art. 366 k. h. (skład zarządu), art.367 § 3 k. h. (termin wygaśnięcia mandatów zarządu) oraz art. 368-375 k. h. (odwołanie członków zarządu, reprezentacja spółki, protokoły z obrad zarządu, wyłączenie członka zarządu, umowy z członkami zarządu, zakaz konkurencji).

Niejasna jest przyczyna braku odwołania się do art. 367 §1 i 2 k. h., określającego długość kadencji pierwszego zarządu oraz możliwość częściowego odnawiania zarządu w określonym czasie. Poza sporem jest, iż statut powinien określać kadencyjność organów, w tym kadencyjność zarządu. Wobec nie powołania się na art. 367 §1 k. h. statut TUW może nie wprowadzać rozróżnienia w długości kadencji pierwszego i następnych zarządów. Jeżeli taka reguła zostanie wprowadzona, nie będzie można tego uznać za sprzeczne z prawem, ponieważ żaden przepis nie zabrania towarzystwu takiego rozwiązania. Również mimo pominięcia art.367 § 2 k. h. nie ma przeszkód, aby statut TUW przewidywał częściową odnawialność składu zarządu.

Zarząd reprezentuje towarzystwo w sądzie i poza sądem. Prawo członka zarządu do reprezentowania towarzystwa rozciąga się na wszystkie czynności sądowe i pozasądowe, związane z prowadzeniem TUW, z wyjątkiem jego zbycia, wydzierżawienia lub ustanowienia na nim użytkowania, zbycia nieruchomości TUW, emisji obligacji. Dokonanie tych czynności wymaga uchwały walnego zgromadzenia. Prawa reprezentowania towarzystwa nie można ograniczyć ze skutkiem prawnym wobec osób trzecich.

Jeżeli zarząd TUW jest wieloosobowy, sposób reprezentowania określa statut. Jeżeli nie zawiera on odpowiednich postanowień w tym względzie, do składania oświadczeń i podpisywania w imieniu towarzystwa wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu albo jednego członka wraz z prokurentem. Prokura może być jednoosobowa lub łączna.

Wobec towarzystwa członkowie zarządu podlegają ograniczeniom ustawowym i zawartym w statucie. W umowach pomiędzy towarzystwem a członkami zarządu TUW jest reprezentowany przez radę nadzorczą lub pełnomocnika, powołanych uchwałą walnego zgromadzenia. Członek zarządu nie może bez zezwolenia towarzystwa zajmować się interesami konkurencyjnymi ani uczestniczyć w towarzystwie konkurencyjnym jako członek władz lub wspólnik. Jeżeli statut nie stanowi inaczej, zezwolenia udziela organ powołany do ustanowienia zarządu. Jest to tzw. klauzula konkurencyjności.

C. Organ nadzoru

Towarzystwo powinno mieć radę nadzorczą, komisję rewizyjną bądź oba te organy, jeśli tak stanowi statut. Członkowie zarządu, likwidatorzy i główni księgowi, radcy prawni lub inne osoby podlegające bezpośrednio członkowi zarządu nie mogą być równocześnie członkami rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej. Organ nadzoru winien liczyć przynajmniej 5 członków wybranych przez walne zgromadzenie, chyba że statut przewiduje inny sposób ich powoływania.

Do szczególnych obowiązków rady nadzorczej należy badanie bilansu oraz rachunku zysków i strat, zarówno co do zgodności z księgami i dokumentami, jak i ze stanem faktycznym, badanie sprawozdania zarządu, tudzież wniosków zarządu co do podziału nadwyżki bilansowej i pokrycia strat oraz składanie walnemu zgromadzeniu dorocznego sprawozdania. Ponadto rada ma prawo zawieszania, z ważnych powodów, poszczególnych lub wszystkich członków zarządu oraz delegowania członków rady do czasowego wykonywania czynności tychże członków.

Statut może rozszerzyć uprawnienia rady, a w szczególności stanowić, że zarząd jest zobowiązany zasięgnąć zezwolenia rady przed dokonaniem oznaczonych czynności. Te same zastrzeżenia dotyczą komisji rewizyjnej , jeśli jest ona powołana.

Celem wywiązania się ze swoich obowiązków rada może przeglądać każdy dział towarzystwa, żądać od zarządu i pracowników sprawozdań i wyjaśnień, dokonywać rewizji majątku i przeglądać księgi i dokumenty. Uchwały rady mogą być powzięte jeżeli wszyscy członkowie zostali zaproszeni. Zapadają one większością głosów obecnych, chyba że statut stanowi inaczej. Walne zgromadzenie może uchwalić regulamin rady.

Można stwierdzić, że funkcjonowanie organów nadzoru TUW nie wykazuje odrębności w stosunku do ogólnych zasad kodeksu handlowego.

VIII. Likwidacja i łączenie się Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych

Artykuł 26 § 1 ustawy o działalności ubezpieczeniowej wprowadza wymóg określenia w statucie towarzystwa zasad i sposobu likwidacji towarzystwa oraz trybu powołania, liczby i uprawnień likwidatorów. Wymóg ten dotyczy TUW, jak również TUW uznanego za małe, mimo zapisu art. 70 ustawy, który do likwidacji TUW, z wyjątkiem małych TUW, nakazuje stosować odpowiednio wymienione tam przepisy kodeksu handlowego.

Rozwiązanie towarzystwa następuje po przeprowadzeniu likwidacji. W czasie likwidacji towarzystwo zachowuje osobowość prawną, w nazwie pojawiają się słowa "w likwidacji". Likwidatorami są członkowie zarządu, jeżeli statut lub uchwała walnego zgromadzenia nie stanowi inaczej. Likwidatorzy zgłoszą celem wpisania do rejestru towarzystw ubezpieczeń wzajemnych otwarcie likwidacji, imiona i nazwiska likwidatorów, sposób reprezentowania TUW przez likwidatorów i wszelkie z tym związane zmiany, nawet w przypadku braku zmian w dotychczasowej reprezentacji. Do tego dokumentu powinny zostać dołączone skreślone wobec sądu lub potwierdzone notarialnie podpisy likwidatorów.

O otwarciu likwidacji likwidatorzy ogłaszają trzykrotnie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz w piśmie przeznaczonym do ogłoszeń TUW i wzywają wierzycieli do zgłoszenia ich wierzytelności w ciągu 6 miesięcy od daty ostatniego ogłoszenia. Ogłoszenia powinny być dokonywane w odstępach nie dłuższych niż miesiąc i nie krótszych niż dwa tygodnie. Do obowiązków likwidatorów stosuje się odpowiednio przepisy o zarządzie.

Likwidatorzy sporządzają bilans otwarcia likwidacji, który składają walnemu zgromadzeniu do zatwierdzenia. W bilansie uwzględnia się wszystkie przedmioty według ich wartości zbywczej. Sumy potrzebne do zaspokojenia lub zabezpieczenia wierzycieli znanych TUW, którzy nie zgłosili się lub ich wierzytelności, nie są jeszcze płatne bądź są sporne, należy złożyć do depozytu.

Organowi likwidacyjnemu służy prawo wypowiedzenia z terminem przynajmniej półrocznym umów ubezpieczenia, dla których prawo nie przewiduje obowiązku prowadzenia rejestru lokat funduszu ubezpieczeniowego. Ubezpieczającym służy prawo wypowiedzenia tych umów z zachowaniem takiego samego terminu i żądania zwrotu uiszczonych składek.

Wierzyciele TUW, którzy nie zgłosili swych roszczeń we właściwym czasie, ani nie byli towarzystwu znani, mogą żądać zaspokojenia swych należności z nie podzielonego jeszcze majątku TUW. Po ukończeniu likwidacji i zatwierdzeniu przez walne zgromadzenie ostatecznych rachunków likwidatorzy ogłoszą sprawozdanie likwidacyjne i złożą je sądowi rejestrowemu z jednoczesnym zgłoszeniem wniosku o wykreślenie TUW z rejestru. W toku likwidacji TUW w pierwszej kolejności zaspokajane są wszelkie zobowiązania wynikające z zawartych umów ubezpieczenia. Dopiero po ich zaspokojeniu realizowane są pozostałe zobowiązania.

Pewne wątpliwości rodzi możliwość przymusowej likwidacji TUW. Wydaje się, że jakkolwiek art. 72 ustawy nie zawiera wyraźnej wzmianki o TUW, przepis ten może być analogicznie stosowany w stosunku do towarzystwa wzajemnego w razie zaistnienia jednej z przewidzianych w nim przesłanek. W razie rozpoczęcia likwidacji z urzędu organ nadzoru może wyznaczyć likwidatora z urzędu, na co jednak stronie przysługuje skarga do NSA. Po rozpoczęciu likwidacji, niezależnie od jej trybu, TUW nie może zawierać nowych umów ubezpieczenia, nie może zmieniać zawartych umów, ani podwyższać wynikających z nich sum ubezpieczenia.

Przepisy ustawy przewidujące możliwość łączenia się zakładów ubezpieczeń dotyczą także TUW. Przepis art. art. 65, zgodnie z którym "Minister Finansów wydaje zezwolenie na połączenie zakładów ubezpieczeń" z pewnością odnosi się również do TUW. Połączenie TUW wymaga zgody Ministra Finansów. Jest to decyzja administracyjna, na którą przysługuje stronom prośba o ponowne rozpatrzenie sprawy i ostatecznie skarga do NSA. Przesłanką wydania decyzji zezwalającej jest udowodnienie przez łączące się TUW, że po połączeniu będą posiadały środki własne w wysokości określonego ustawowo marginesu wypłacalności. Połączenie TUW może być dokonane przez: 1) przeniesienie całego majątku TUW przejętego na inny TUW w zamian za udziały członkowskie, które TUW przejmujący wydaje członkom TUW przejętego, 2) zawiązanie nowego TUW, na który przechodzi majątek wszystkich łączących się TUW w zamian za udziały członkowskie w nowym TUW.

Inną przewidzianą przez ustawę możliwością zmiany pozycji TUW jest umowa o przeniesienie portfela ubezpieczeń. Przeniesienie portfela ubezpieczeń w całości lub części następuje w drodze umowy pomiędzy towarzystwami. Celem tej umowy jest wzmocnienie pozycji towarzystwa przenoszącego portfel ubezpieczeniowy. W drodze umowy zostaje dokonane przeniesienie na nowy TUW ogółu praw i obowiązków wynikających z umów ubezpieczenia.

Na stronach umowy ciąży obowiązek udowodnienia, że po skonsumowaniu umowy będą posiadać środki własne w wysokości marginesu wypłacalności. Umowa ta dla swej skuteczności wymaga zatwierdzenia przez organ nadzoru. Na decyzje organu nadzoru przysługuje skarga do NSA, po uprzednim wniesieniu wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy.¹⁸

IX. Małe Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych

Tzw. małe towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych powstaje na podstawie decyzji Ministra Finansów. TUW jest uznany za małe w przypadku spełnienia określonych w ustawie wymogów. Posiada ograniczony zakres działania ze względu na małą liczbę ubezpieczonych członków, niewielką liczbę lub niskie sumy ubezpieczeń, bądź niewielki terytorialnie zasięg działalności.

Na podstawie art. 27 ust. 2 ustawy, który mówi o konieczności dokonania wpisu do rejestru towarzystw wzajemnych faktu uznania towarzystwa za małe, można stwierdzić, iż również TUW, które otrzymało już zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej może być na swój wniosek uznane przez Ministra Finansów za małe towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych.

Ustawa ogranicza możliwości działania małych towarzystw, wyłączając z zakresu dozwolonej im działalności ubezpieczeniowej działalność w zakresie reasekuracji czynnej oraz ograniczając prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w zakresie ubezpieczeń obowiązkowych do obowiązkowych ubezpieczeń budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych.¹⁹

Artykuł 26 § 1 ustawy o działalności ubezpieczeniowej wprowadził obowiązek określenia w statucie TUW zasad i sposobu likwidacji towarzystwa oraz trybu powołania i liczby likwidatorów. Wymogi te ma spełniać również statut towarzystwa uznanego za małe. Jednakże art. 70 ustawy wymieniając szereg artykułów kodeksu handlowego nakazuje ich odpowiednie stosowanie do likwidacji TUW ale z wyjątkiem TUW uznanego za małe. Do artykułów tych ustawa zaliczyła: art.445 § 1, 446, 447 § 1, 448 § 1 i 2, 449 - 451 § 1 zd. pierwsze i drugie oraz § 2 i 3, 452 - 454, 457, 459, 460.

Na podstawie porównania treści art. 26 z treścią artykułów kodeksu handlowego powołanych w art. 70 trzeba stwierdzić, iż art. 447 § 1 k. h. nie będzie miał zastosowania, albowiem statut towarzystwa musi zawierać postanowienia dotyczące sposobu powołania likwidatorów i ich liczby. O wiele bardziej niebezpieczne wydaje się to, iż powyższe przepisy kodeksu handlowego nie mają zastosowania do TUW uznanych za małe. Gdyby więc doszło do likwidacji małego TUW, na pewno znalazłyby zastosowanie przepisy statutu. Gdy jednak chodzi o sprawy nie uregulowane w statucie nie wiadomo, jakie przepisy należałoby stosować.²⁰

X. Ocena regulacji ustawowej TUW

Trudno pokusić się o jednoznaczną ocenę regulacji prawnej TUW, głównie z powodu częstych zmian związanych z rozwojem rynku, pojawianiem się nowych problemów i zjawisk, za którymi regulacja prawna nie zawsze nadąża. Z drugiej strony, trzeba stwierdzić, że obowiązująca ustawa jest nowoczesnym aktem prawnym, wprowadzającym organizację rynku ubezpieczeniowego w Polsce wzorowaną na standardach europejskich. Aby jednak nowe rozwiązania przyniosły pożądane efekty, muszą być spełnione dodatkowe przesłanki. Mowa o autentycznej konkurencji towarzystw ubezpieczeniowych, rozwiniętym systemie bankowym i rynku kapitałowym, a także o skutecznym systemie nadzoru zapewniającym bezpieczeństwo obrotu ubezpieczeniowego. Nim przesłanki te staną się realne w polskim systemie gospodarczym upłynie sporo czasu.

Mimo ogólnej pozytywnej oceny ustawy o działalności ubezpieczeniowej, wiele z jej rozwiązań jest przedmiotem uzasadnionej krytyki.²¹ Braki w regulacji ustawowej ujawniły się już pierwszych latach jej stosowania i spowodowały konieczność nowelizacji ustawy w 1995 roku.

Zwraca uwagę wcześniej już podkreślany fakt, iż odnośnie zakresu swobody założycieli w statutowym kształtowaniu wewnętrznych i zewnętrznych stosunków w TUW ustawodawca - poza określeniem niezbędnych składników treści statutu - tylko nielicznym przepisom nadał moc bezwzględnie obowiązującą, a jako regułę przyjął wskazywanie w przepisach względnie obowiązujących możliwych rozwiązań statutowych.

Odczuwalny jest brak definicji ustawowej towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych.²² Prócz braku definicji, do wad aktualnej regulacji należy zaliczyć brak konsekwencji w odesłaniach do odpowiednich przepisów kodeksu handlowego. Ustawa nie zawiera regulacji dotyczących działalności ubezpieczeniowej not for profit oraz nie określa wyraźnie odniesienia regulacji ogólnych bezpośrednio do TUW.

Jak widać, ustawa mimo nowatorskiego podejścia do zagadnień rynku ubezpieczeniowego wymaga dalszych nowelizacji uwzględniających zmiany zachodzące na polskim rynku i postulaty zgłaszane przez doktrynę. Należy zwrócić uwagę, iż skuteczne reaktywowanie idei wzajemności nie jest możliwe bez dalszych zmian obowiązującego prawa zwłaszcza, że regulacja działalności TUW jest fragmentaryczna w porównaniu z regulacją dotyczącą spółek akcyjnych. Wyższa jakość ustawodawstwa jest koniecznym warunkiem dalszego rozwoju rynku ubezpieczeń.

Wydaje się, że ustawa zamknęła ostatecznie pewien okres rozwoju rynku ubezpieczeń w Polsce, opartych na monopolu państwowym i przymusie ubezpieczenia. Po raz pierwszy wprowadzono rozwiązania charakterystyczne dla rynku ubezpieczeniowego opartego na demonopolizacji i prywatyzacji oraz zasadę branżowości w ubezpieczeniach.

Na koniec można się zastanowić, czy istnieje w Polsce szansa na autentyczną odbudowę ubezpieczeń wzajemnych, skoro były one nieobecne przez blisko pięćdziesiąt lat.

XI. Szanse i bariery rozwoju Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych

W aktualnych warunkach rynku ubezpieczeń w Polsce rację bytu mają zarówno firmy wyspecjalizowane w określonych rodzajach ubezpieczeń, jak i firmy o charakterze uniwersalnym, zarówno duże, jak i małe, działające na potrzeby lokalne. Polski rynek ubezpieczeniowy czeka okres fuzji i tworzenia sojuszy strategicznych czy holdingów finansowych, w skład których będą wchodzić towarzystwa ubezpieczeniowe, banki, fundusze inwestycyjne, itp. Aktualnie rynek ten jest jeszcze słabo rozwinięty. Na stosunkowo słaby rozwój rynku ubezpieczeniowego w Polsce główny wpływ mają następujące czynniki:

• słaba kondycja ekonomiczna przedsiębiorców, niskie dochody, niska świadomość ubezpieczeniowa i brak nawyku ubezpieczania się znacznej części społeczeństwa,
• brak zaufania społecznego do instytucji ubezpieczeniowych,
• brak aktywnej polityki państwa wobec sfery ubezpieczeń z uwzględnieniem bodźców pozytywnych, jak np. ulgi podatkowe.²³

Powyższe czynniki wpływają także na sytuację TUW w Polsce. Najtrudniejsza wydaje się bariera świadomościowa społeczeństwa. ¦wiadomość ubezpieczeniowa decyduje o wielkości, zakresie i strukturze aktualnego i potencjalnego rynku dóbr i usług. ¦wiadomość ta jest jednym z podstawowych wyznaczników poziomu intelektualnego i rozwoju cywilizacyjnego.

Dla rozwoju rynku ubezpieczeniowego główne znaczenie mają:

• czynniki prawne dotyczące zakresu i kompleksowości regulacji prawnej rynku ubezpieczeniowego,
• czynniki ekonomiczne (w tym finansowo-podatkowe) określające koszty ubezpieczeń i ich relacje do innych wydatków na zakup dóbr i usług,
• czynniki społeczne - tradycje, zwyczaje, nawyki,
• czynniki psychologiczne (indywidualne) związane ze stanem świadomości ubezpieczeniowej jednostki i percepcją potencjalnych korzyści,
• czynniki marketingowe - działania firm ubezpieczeniowych, ich zakres, poziom jakości usług, opłacalność²⁴.

Rozwój rynku ubezpieczeniowego oraz zwiększenie szans rozwoju TUW zależy od celowego, planowanego i skoordynowanego wysiłku na rzecz kształtowania świadomości ubezpieczeniowej. Znajduje to uzasadnienie w podkreślanym w literaturze problemie niskiej świadomości ubezpieczeniowej - głównej i pierwotnej bariery wzrostu rynku usług ubezpieczeniowych.

Jedną z bolączek naszego rynku ubezpieczeniowego jest brak aktywnej roli państwa, a ściślej pozytywnych bodźców mających na celu zachęcenie i zwiększenie aktywności w tej sferze. Chodzi tu między innymi o odpowiednie regulacje w zakresie podatkowym. Kolejną barierę stanowi brak silniejszych powiązań między sektorem bankowym a ubezpieczeniowym. Obserwowane na zachodzie Europy zjawisko łączenia się banków i towarzystw ubezpieczeniowych na gruncie polskim występuje w stopniu niewielkim. Aby to zmienić, należy stworzyć ku temu odpowiednie podstawy prawne. Z pewnością wzmocnienie firm ubezpieczeniowych kapitałem bankowym ugruntowałoby pozycję ubezpieczeń na rynku kapitałowym

Obecnie funkcjonuje w Polsce kilkadziesiąt towarzystw ubezpieczeniowych, w tym zaledwie pięć TUW (a dodatkowo jedno z nich ujawniło, że zamierza przekształcić się w spółkę akcyjną). Na tak małe zainteresowanie wpłynęła z pewnością niedoskonałość prawa ubezpieczeniowego oraz brak świadomości co do użyteczności i znaczenia ubezpieczeń wzajemnych jako naturalnej alternatywy dla ubezpieczeń komercyjnych.

Obecna sytuacja, w której proponuje się powszechne ubezpieczenia zdrowotne jako pewien standard świadczeń gwarantowanych ze środków publicznych, daje szansę zawierania również kontraktów na ubezpieczenia dodatkowe, w tym także ubezpieczenia wzajemne. Obecne reformy zmuszające służbę zdrowia do przejścia na własny rozrachunek i samodzielność, powinny umożliwić wejście przede wszystkim nowych ubezpieczeń konkurujących ze sobą, co powinno zabezpieczać przed monopolami. Obecna liczba jedenastu Kas Chorych z pewnością zmniejszy się do trzech lub pięciu i to one będą konkurować o klienta. Stosunkowo szybko świadczenia dodatkowe mogły by być oferowane przez ubezpieczenia wzajemne.

Aby umożliwić szerszy rozwój TUW w Polsce należy skorzystać z doświadczeń innych krajów europejskich, np. Francji, gdzie ubezpieczenia wzajemne odgrywają znaczącą rolę. Według francuskich przedstawicieli sektora ubezpieczeniowego TUW powstają z inicjatywy samych zainteresowanych, którzy postanowili wspólnie zorganizować system ubezpieczeń. Istotne decyzje dotyczące składek, czy rodzaju świadczonych usług są podejmowane w sposób demokratyczny, na zasadzie: jedna osoba - jeden głos. Inną charakterystyczną cechą tego ruchu jest demokratyczny charakter tych stowarzyszeń.

Warto przytoczyć najważniejsze z doświadczeń francuskich TUW. Są to organizacje nie działające dla zysku (not for profit). Uzyskane nadwyżki są powtórnie inwestowane w usługi dla członków, a o rodzaju tych inwestycji decydują sami członkowie towarzystwa. Mogą oni zadecydować, czy zwiększyć ilość świadczeń, czy tworzyć nowe usługi. Mogą oni również zainwestować te nadwyżki powodując obniżkę składki członkowskiej.

Istotna jest zasada wolności członkostwa i niezależności w zarządzaniu. TUW są grupami osób, które same decydują o przynależności i każdej chwili mogą zdecydować o wystąpieniu z towarzystwa. Ta indywidualna swoboda jest również swobodą natury kolektywnej, gdyż całe grupy osób mogą tworzyć oddzielne towarzystwo ubezpieczeniowe wokół związku zawodowego, samorządu lokalnego, czy zakładu pracy.

Inna zasada - zasada solidarności ujawnia się w braku indywidualnej taryfikacji składek. Składki są takie same dla wszystkich członków grupy, będących w takiej samej sytuacji. Nie ma rozróżnienia wysokości składki w zależności od indywidualnego ryzyka każdego z członków. Solidarność oznacza również, stałe poszukiwanie składki najniższej o najwyższej jakości usług. Ruch towarzystw ubezpieczeniowych poszukuje tego właśnie najlepszego stosunku.

Francuskie towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych w ciągu całej swojej historii uczestniczyły w podnoszeniu jakości usług i kładły nacisk, ażeby wysokość składek i koszty przynależności były jak najniższe.

Kolejną zasadą TUW jest zasada niezależności i elastyczności. Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych są niezależne od państwa, są nastawione na świadczenie usług swoim członkom. Każda osoba ma w dowolnym momencie możliwość wystąpienia z TUW. Nikt nie wstępuje do towarzystwa, na które jest skazany na całe życie. Motorem TUW są przede wszystkim ludzie. TUW zajmujące się takimi dobrami, jak zdrowie, życie, usługi. Są tworzone na bazie związków zawodowych, a także przez lekarzy, architektów, malarzy, itd. Są koncepcją dynamiczną, wyraźnie konsumencką.

Wydaje się, że dla rozwoju TUW w Polsce konieczne jest upowszechnienie idei ubezpieczeń wzajemnych, czemu może służyć wzmocnienie myślenia na temat zapobiegliwości i zaradności zbiorowej, obywatelskiej. Można powiedzieć, że ruch wzajemności nie jest niczym innym jak elementem społeczeństwa obywatelskiego nastawionego na pluralizm i współpracę niezależnych instytucji. Tradycja wzajemności jest tradycją wychowującą i uczącą odpowiedzialności wszystkich członków.

W statutach wielu towarzystwach ubezpieczeń wzajemnych zapisane są trzy podstawowe cele:

1. pozwolić, aby każdy mógł zorganizować swoją przyszłość,
2. pomóc w nawiązaniu stosunków społecznych,
3. pobudzić udział jednostek w życiu społecznym.

Aby te cele zrealizować potrzeba wiedzy, wyobraźni i zapobiegliwości.

Od czasu nowelizacji ustawy o działalności ubezpieczeniowej w 1995 roku wzajemność ubezpieczeniową można realizować dwutorowo. Po pierwsze mogą być tworzone towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Ze względu na wysoki próg wymagań ustawowych nie wszystkie środowiska zainteresowane wzajemnością mogą sobie pozwolić na wielomiliardowe kapitały. Dla nich właśnie przygotowana została alternatywa czyli związek wzajemności członkowskiej, który nie ma w założeniu osobowości prawnej, natomiast ma wydzielony majątek w ramach działającego TUW.²⁵

Jedną z barier rozwoju TUW są tendencje do tzw. demutualizacji, coraz powszechniej obserwowane na świecie. Poważną przeszkodą (i paradoksalnie szansą) w rozwoju TUW mogą stać się towarzystwa zależne zwane captives.

Są to towarzystwa ubezpieczeniowe, należące i kontrolowane przez podmioty w tym towarzystwie ubezpieczone. Dla grup małych organizacji towarzystwo zależne przyjmuje postać towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i tak naprawdę jest jego najnowszą formą.

Istotnym problemem w rozwoju TUW jest niedoskonałość regulacji prawnej. Ustrój TUW musi być wyjątkowo dokładnie i obszernie uregulowany w ustawie, albowiem odpowiednie stosowanie do nich (tak jest to obecnie) przepisów prawa handlowego o spółkach akcyjnych często jest niewłaściwe. Należałoby w sposób wyraźny rozgraniczyć stosunki prawne wewnętrznie związane z organizacją i finansami TUW oraz więzi łączące jego członków, od podmiotowości zakładu ubezpieczeń wzajemnych w obrocie gospodarczym. Bliższego określenia wymaga pojęcie związku wzajemności członkowskiej, skutków jego utworzenia i to zarówno dla stosunków prawnych wewnątrz towarzystwa, jak i na zewnątrz, kwestia stanowienia ogólnych warunków ubezpieczeń w kontekście statutu i wiele innych zagadnień.²⁶

Podsumowując można stwierdzić, że jakkolwiek rynek polski jest dla TUW rynkiem trudnym, TUW jako element polskiej historii ubezpieczeniowej powinny działać w coraz szerszym zakresie, a ich rozwój leży w rękach środowisk ubezpieczeniowych, prawnych i ekonomicznych wyposażonych w odpowiednie narzędzia konieczne dla dalszej ich ewolucji.

Przypisy

1. Por. J. Łazowski, Wstęp do nauki o ubezpieczeniach, pod red. W. Mogilskiego, LEX, Sopot, 1998

2. Por. T. Sangowski, Rozwój organizacji ubezpieczeń publicznych zakładów ubezpieczeniowych na ziemiach polskich, "Studia Ubezpieczeniowe" Nr 8/1985.

3. Zob. C. Łagiewski, O towarzystwach wzajemnych ubezpieczeń, "EKONOMISTA" Nr 1/1917

4. Por. T. Sangowski, op. cit, s.2.

5. Zob. A. Banasiński, Ubezpieczenia gospodarcze, Poltext, Warszawa 1993.

6. A. Wnęk, Warunki podejmowania działalności ubezpieczeniowej, "Prawo Asekuracyjne" Nr 4/1995.

7. W. Marek, Zmiany w prawnej regulacji działalności towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, "Prawo Asekuracyjne" Nr 4/1995

8. B. Mrozowska, Jeszcze w sprawie powołania towarzystw ubezpieczeń wzajemnych - głos w dyskusji, "Prawo Asekuracyjne" Nr 4/1996.

9. Por. C. Gawlas, R. Mikulski, Ustawa o działalności ubezpieczeniowej. Komentarz. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 1998.

10. E. Kowalewski, Ubezpieczeniowa zasada wzajemności - jej istota i konsekwencje prawne, "Prawo Asekuracyjne" Nr 1/1998.

11. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów z 19 października 1994 roku minimalna wartość kapi-tału gwarancyjnego dla TUW wynosi odpowiednio: dla działu I. 1.500.000,- zł, dla działu II. od 375.000,- zł do 750.000,- zł, w zależności od grup ubezpieczeń.

12. Por. J. Łańcucki, Gospodarka finansowa zakładu ubezpieczeń, "Prawo Asekuracyjne" n r 4/1996.

13. Por. J. Łańcucki, op. cit. s.11

14. Zob. C. Gawlas, R. Mikulski, op. cit. s. 10

15. M. Kuchlewska, Odrębności kapitałowe towarzystw ubezpieczeń wzajemnych i ich konsekwencje, "Prawo Asekuracyjne" Nr 1/1998.

16. J. Łańcucki, op. cit. s. 11.

17. M. Allerhand, Kodeks handlowy. Komentarz. Stan prawny na 1 stycznia 1998, Wydawnictwo Sto, Bielsko Biała 1998

18. Zdaniem Sądu Najwyższego (Uchwała SN z 21.10.94 III CZP 133/94, OSN 1995 z. 2) "W sprawie z powództwa ubezpieczającego o roszczenie wynikające z umowy ubezpieczenia objętej umową o prze-niesienie portfela przewidzianą w art. 66 ustawy z 28.07.1990 roku o działalności ubezpieczeniowej le-gitymowanym biernie jest wyłącznie ubezpieczyciel przejmujący portfel"

19. Zob. C. Gawlas, R. Mikulski, op. cit. s. 10, por. M. Allerhand, op. cit. s. 15.

20. Zob. M. Imbierski, Znowelizowana ustawa o działalności ubezpieczeniowej a przepisy kodeksu han-dlowego, "Prawo Asekuracyjne" Nr 2/1996.

21. Zob. K. Kruczalak, Dostosowanie prawa polskiego do prawa europejskiego, w pracy zbiorowej: Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. III. Bydgoszcz 1997.

22. W. Marek, op. cit., s.9.

23. K. Ciuman, Reasekuracja a rynek ubezpieczeń, Poltext, Warszawa 1996.

24. A. Szromnik, Psychospołeczne uwarunkowania przemian polskiego rynku ubezpieczeniowego, "Wiadomości Ubezpieczeniowe" Nr 7-10/1998.

25. Stenogram z pierwszej polsko-francuskiej konferencji dotyczącej rozwoju ubezpieczeń wzajemnych na rynku polskim.

26. Zob. A. Wąsiewicz, Koncepcja legislacyjnej przebudowy systemu prawa ubezpieczeń gospodarczych, "Prawo Asekuracyjne" nr 3/1997.